Беларускае нацыянальнае адзенне

Адзенне з ‘яўляецца адной з важненшых састаўных частак матэрыяльнай культуры народа і цесна звязана з умовамі яго жыцця.

У беларусаў, якія з даўніх часоў займаюцца земляробствам і развядзеннем хатняй жывёлы, асноўнай сыравінай для адзення са старажытнасці і амаль да нашага часу былі валокны ільну, канапель, скура і воўна жывёл.

На сваіх палосах сяляне вырошчвалі лён, каноплі, апрацоўвалі іх: рвалі, мачылі, мялі, трапалі, ачышчалі ад кастрыцы, часалі, пралі, ткалі. Увесь працэс апрацоўкі сыравіны ад пачатковых стадый да вырабу гатовых прадметаў адзення праходзіў у хатніх умовах. У хатніх умовах афарбоўвалі ніткі і тканіны, а таксама апрацоўвалі воўну і скуру, з якіх шылі верхняе адзенне, галаўныя ўборы, некаторыя віды скуранога абутку. Толькі для вырабу верхняга адзення і галаўных убораў прыбягалі да краўцоў-спецыялістаў, якія вандравалі ад вёскі да вёскі ў вольную ад сельскагаспадарчай працы пару года. Усё астатняе адзенне, жаночае і мужчынскае, шылі самі сялянкі - вялікія майстрыхі ў гэтай справе. У наш час даводзіцца здзіўляцца майстэрству і вытрымцы беларускіх жанчын, якія рабілі ўсё ўручную.

У парэформенны перыяд значная частка сялянскіх гаспадарак захавала паўнатуральны характар і працягвала вырабляць даматканіну. Ужыванне ж даматканіны ў сваю чаргу садзейнічала захаванню традыцыйных відаў і крою народнага адзення.

У канцы XIX - пачатку XX ст. у сувязі з развіццём капіталізму і пранікненнем яго ў гаспадарчую вытворчасць і сялянскі побыт адбыліся значныя змены ў народным адзенні. Адыходніцтва, рост класавай дыферэнцыяцыі сялянства ў вялікай ступені садзейнічалі гэтаму. У заможных сялян паяўляецца адзенне з куплёных тканін, пашытае па гарадскому ўзору. Куплёныя галаўныя ўборы і абутак таксама змянілі агульны выгляд традыцыйнага касцюма. М. В. Доўнар-Запольскі, які наведаў у канцы XIX ст. Дзярновіцкую воласць Рэчыцкага павета, быў вельмі здзіўлены тымі вялікімі зменамі, якія ён убачыў у адзенні насельніцтва гэтага параўнальна глухога кутка Беларусі. Ён пісаў: "Але ў Дзярновіцкай воласці жаночае ўбранне зусім такое, якое носяць у гарадах жанчыны рабочага класа: паркалёвая спадніца і кофта, на галаве паркалёвыя хусткі з бледнымі дробнымі кветкамі, павязаныя пад падбародак. Лапцей жанчыны не носяць зусім".

Змянілася не толькі якасць тканіны, але і яе расфарбоўка. У каляровай гаме традыцыйнага народнага беларускага адзення здаўна пераважаў белы колер (белае палатно, белае сукно). У другой палавіне XIX ст. тканіны хатняга выбару сталі афарбоўваць у розныя колеры - жоўты, карычневы, ружовы. Каляровым рабіўся толькі ўток, тады як аснова заставалася часцей белай, таму тканіна чыстага тону не атрымлівала.

З 30-х гадоў XIX ст. сталі ўжываць набойкі і сіненне палотнаў і хатняга сукна. К сярэдзіне XIX ст. сіненне ў радзе месц паўночна-ўсходняй Беларусі стала ўжо шырока вядомай з'явай. Сіненнем і набойкай займаліся спецыяльныя сінілынчыкі, якія вандравалі па вёсках з неабходнымі прыладамі вытворчасці. Куплёныя тканіны - папяровы міткаль, паркаль, кашамір і інш.- былі часцей за ўсё чырвонага колеру розных адценняў.

З  афарбаваных даматканых каляровых тканін выраблялі звычайна толькі спадніцы і безрукаўкі, тады як кашулі заўсёды былі белага колеру - колеру натуральнага палатна. Гэта асаблівасць адрознівала беларускі жаночы касцюм ад рускага. у якім кофты шылі з куплёнага кумачу або афарбаваных тканін хатняга вырабу.

Жаночая кашуля

У беларускай жаночай кашулі ў XIX- пачатку XXст. пярэдняе і задняе палотнішчы на плячах злучаліся з дапамогай палікаў - прамавугольных уставак. Гэтыя ўстаўкі былі звычайна з таго ж самага палатна і прышываліся адным вузкім канцом у прызбораным выглядзе да каўняра, а другім, процілеглым - да верхняй часткі рукава. Палікі ў беларускіх кашулях, як у паўночнарускіх і часткова ўкраінскіх, да полак кашулі прышываліся па ўтку.

 Жаночая кашуля з палікамі ва ўсіх трох усходнеславянскіх народаў з'яўляецца старажытнай формай адзення. Па сцвярджэнню даследчыкаў, устаўкі на плячах і сабраны ў шыі каўнер адрознівалі славянскія кашулі ад кашуль фіна- і цюркаязычных народаў.

Кашуля з палікамі шылася з хатняга палатна з дзвюх, трох, чатырох полак. Колькасць полак вызначалася шырынёй палатна, якая на Беларусі вагалася ад 38-40 да 62-70 см. Пры кроі ў тры полкі трэцяя звычайна прыходзілася на адзін з бакоў. У кашулі з чатырох полак дзве ішлі пасярэдзіне - адна ззаду, другая спераду, а дзве - па баках. Часцей за ўсё кашулі шыліся з дзвюх шырокіх полак, а на баках устаўляліся нешырокія кліны.

Вельмі распаўсюджаным тыпам жаночай кашулі ў канцы XIX - пачатку XX ст. становіцца кашуля з гесткай, або на гесіцы. У такіх кашулях асноўны матэрыял - "станіна" прышываўся ўверсе да нешырокай какеткі-гесткі. Палотнішчы "станіны" пры сшыванні з гесткай збіраліся ў зборку спераду і ззаду, а іншы раз толькі спераду. Гестка мела плечавыя швы, але часта швоў не рабілі; тады матэрыял на плячах проста перагінаўся. Кашулі з гесткамі ў XIX- пачатку XX ст. часцей сустракаліся на Віцебшчыне, на поўначы Магілёўшчыны і спарадычна ў іншых раёнах Беларусі, а таксама за яе межамі. Найбольш просты тып крою - тунікападобны для жаночай беларускай кашулі другой палавіны XIX - пачатку XX ст. не быў характэрны. Па сцвярджэнню беларускіх сялянак, гэты тып крою ў некаторых месцах паявіўся толькі тады, калі кашуля стала сподняй бялізнай. Але ў радзе месц паўночна-заходняй Беларусі (Астравецкі, Ашмянскі, Навагрудскі, Лідскі, Ваўкавысм раёны Гродзенскай вобласці, Мядзельскі, Вілейскі Мінскай, Полацкі, Верхнядзвінскі, Расонскі раены Віцебскай вобласці) тунікападобная кашуля не мела ў мінулым паліковых папярэднікаў. Гэту з яву часткова можна растлумачыць тым, што тут кашуля вельмі даўно стала споднш адзеннем. Пэўную ролю ў гэтым адыгралі пазнейшыя ўзаемасувязі культуры беларусаў з культурай суседніх народаў Прыбалтыкі. Магчыма, уплывам прыбалтыйскіх народаў (латышоў, літоўцаў) тлумачыцца і шырокае распаўсюджанне ў паўночнай Беларусі (на Віцебшчыне) жаночай кашулі з "прырамкамі", г. зн. з прамавугольнымі палатнянымі нашыўкамі на тунікападобнай аснове. Па сцвярджэнню даследчыка латышскага народнага адзення М. Славы, "туніка-падобная кашуля з нашытымі наплечнікамі з'яўляецца самым распаўсюджаным у Прыбалтыцы відам кашулі.

Станіна, палікі, гесткі з'яўляюцца асноўнымі канструктыўнымі часткамі кашулі, якія аб'ядноўваюць у адно цэтае ўсе астатнія і вызначаюць тып адзення. Але, апрача асноўных, у кашулі ёсць цэлы рад дэталей, якія і надаюць адзенню пэўны закончаны вобраз.

Неабходнай часткай не толькі беларускіх кашуль, але і кашуль іншых усходнеславянскіх і прыбалтыйскіх народаў з'яўляецца не вельмі шырокі, даўжынёю да кісці рукаў. Пры сшыванні яго са "станінай" для расшырэння проймы амаль заўсёды ўстаўляліся квадратныя кавалкі тканіны (цвікля, падпашнік, падручнік, ластавіца і інш.).

Найбольш характэрнымі для беларусаў былі рукавы з манжэтамі - каўнерцамі, чэхлікамі - вузкімі двайнымі палоскамі з той жа тканіны або шырокай "манкетай", "брызуляй", да якой часта прышываліся карункі. Рукавы без манжэт характэрныя для паўночных раёнаў Мінскай вобласці; у іншых жа месцах толькі рабочыя кашулі шылі без манжэт.

У беларускай жаночай кашулі пераважаючым тыпам каўняра быў стаячы нешырокі (2-3 см). Такі каўнер зашпільваўся на 2 гузікі спераду або збоку. Адкладныя каўняры былі шырокія і часцей за ўсе зашпільваліся на запінку-шпонку або сцягваліся стужкай - "спулечкай", "жычкай" - з каляровай тканіны. Жычка прадзявалася ў дзіркі, якія праразаліся на абедзвюх полках ля шыі.

Распаўсюджанне розных тыпаў каўняра ў Беларусі было нераўнамерным. У Брэсцкай, Гродзенскай і Магілёўскай абласцях пераважаў адкладны каўнер. Вузкі стаячы каўнер панаваў у Гомельскай і Мінскай абласцях. У іншых месцах сустракаліся абодва тыпы.

Кашулі са стаячым каўняром, акрамя беларусаў, вядомы былі рускім, украінцам, а таксама латышам, літоўцам і эстонцам .

Кашулі з адкладным каўняром сустракаліся ў разанскіх, тамбоўскіх, варонежскіх аднадворцаў, дзе іх, заўсёды насілі з паласатай спадніцай тыпу беларускага андарака. Гэтыя абставіны прывялі да вываду, што шырокі адкладны каўнер паявіўся пад польскім упывам, таму што аднадворцы (дробная шляхта) успрынялі шмат чаго з польска-літоўскай культуры. Яна пісала: "Наяўнасць андарака і адкладны каўнер я лічу адной з груп гэтага ўплыву".

З  меркаваннямі, відаць, трэба згадзіцца, таму што адкладны каўнер сустракаўся і ў іншых народаў - украінцаў, літоўцаў, палякаў, якія разам з беларусамі ў пэўны час уваходзілі ў адзіную дзяржаву - Рэч Паспалітую і знаходзіліся пад уплывам агульных культурных плыней.

Трэба адзначыць таксама, што ў беларусаў шырокі адкладны каўнер часцей за ўсё сустракаўся ў тых раёнах, дзе панаваў тэрмін "кашуля", а не "сарочка", а, як вядома, тэрмін "кашуля" здаўна засвоена беларусамі ад палякаў.

Кашуля на гестцы звычайна шылася без каўняра, і вузкая абшыўка вакол шыі зашпільвалася на адзін гузік. Упрыгожанні тут размяшчаліся па краю гесткі .

Кароткія кашулі, якія пачалі насіць у канцы XIX - пачатку XX ст., шыліся часцей за ўсё на гестцы з чатырохвугольным выразам вакол шыі. Яны таксама не мелі каўняра.

Кашулі такога крою, шырока вядомыя ў паўднёвых раёнах Магілёўшчыны і Гомельшчыны, нярэдка называліся "малароскамі", што наводзіць на думку аб іх украінскім паходжанні.

 Не толькі беларусы, але і іншыя ўсходнесла-вянскія народы шылі кашулі з разнаякаснага матэрыялу: верх - з больш тонкага, кужэльнага палатна, а ніз - "подтачку", "портачку" - з грубога, "зрэбнага". Выключзнне складаюць толькі паўднёва-заходнія раёны Брэсцкай вобласці, дзе і святочныя, і штодзённыя кашулі шылі з аднаякаснага палатна. Такія кашулі панавалі таксама ў заходнеўкраінскіх абласцях. Наогул жа суцэльныя кашулі з'яўляліся святочным і абрадавым адзеннем.

Даўнія жаночыя кашулі, па агульнаму сведчанню жанчын старэйшага пакалення, або зусім не ўпрыгожваліся, або ўпрыгожваліся вельмі сціпла. Разнастайныя тканыя і вышытыя ўзоры ў адзенні беларускіх сялян сталі распаўсюджвацца з другой палавіны XIX ст. Упрыгожанні ў жаночай кашулі звычайна размяшчаліся ў верхняй частцы рукава, на паліках, каўняры, грудзях і абшлагах (карта 4). Асабліва разнастайныя ўпрыгожанні на рукавах і каўняры можна растлумачыць тым, што беларусы зверху кашулі насілі безрукаўнае адзенне.

Па ўсталяванаму звычаю ў беларускіх жанчын кашулі заўседы былі карацей за спадніцу, таму ў рэдкіх выпадках сустракаліся ўпрыгожанні па яе падолу.

Яшчэ ў XIX ст. назіраліся выпадкі, калі жанчыны ў спякотныя летнія дні на жніво апраналіся толькі ў адну сарочку. Але гэта былі рэдкія выпадкі.

У пачатку XX ст. з пранікненнем у вёску гарадскіх відаў адзення зверху кашулі ў многіх месцах сталі надзяваць пашытыя з куплёных фабрычных тканін кофты-"каптаны", "блузкі", "нажуткі". Гэта прывяло да змянення традыцыйнага крою кашуль: знікаюць палікі, доўгія рукавы, каўняры, а таксама вытканыя і вышытыя ўпрыгожанні.

Жаночая кашуля на Беларусі мае некалькі назваў: сарочка, кашуля, рубаха. Тэрмін "сарочка", які пераважаў на ўсей тэрыторыі Беларусі, агульнаславянскі, прычым ва ўсіх славян абазначае адзін і той жа прадмет касцюма. Раён распаўсюджання тэрміна "кашуля" займае даволі шырокую паласу цэнтральнай Беларусі ад літоўскай мяжы на поўначы да басейна р. Прыпяці на поўдні. У старажытных беларускіх помніках пісьменнасці "сарочка" і "кашуля" ўжываюцца як сінонімы ў адным і тым жа помніку. Таксама і ў пазнейшы час у народным ужытку ў раёне распаўсюджання тэрміна "кашуля" на аднолькавых правах бытаваў і тэрмін "сарочка".

Тэрмін "рубаха" найбольш часта ўжываўся ў паўночных (Віцебшчына) і цэнтральных (Міншчына) раенах. Часам яго можна пачуць і ў іншых абласцях у дастасаванні да адзення тунікападобнага крою.

Спадніца

Другой найважнейшай састаўной часткай беларускага жаночага комплексу з'яўляецца спадніца.

Гаворачы аб тыпе жаночага паяснога адзення наогул, перш за ўсё падзяляюць яго на дзве групы: сшытае (глухое) і расхіннае.

Паколькі для беларусаў з параўнальна даўніх часоў і ў вывучаемы перыяд характэрна была сшытая спадніца, для вызначэння яе своеасаблівасцей прыцягваюцца іншыя дадатковыя характарыстыкі: матэрыял, колькасць і размяшчэнне палотнішчаў, тэрміналагічныя даныя, нарэшце, расфарбоўка тканш, што ідуць на пашыў спадніц.

Амаль да XX ст. беларускія сялянкі шылі спадніцы пераважна з даматканіны - палатна, сукна, паўсукна; найбольш заможныя на свята - з куплёных тканін (карта 5).

Шыліся спадніцы звычайна з трох, чатырох, шасці падоўжных полак, якія сшываліся разам і ля пояса збіраліся ў зборкі або складкі. Шырыня полак раўнялася шырыні вытканага матэрыялу.

Радзей шылі спадніцы з папярочнага кавалка тканіны - так званыя папярэчкі. Абшыўка, або пояс, спераду ці трошкі збоку зашпільвалася, але часцей завязвалася тасёмкамі з палатна ці паяском, сплеценым з хатніх нітак (дадатак, XII, XIII, XIV, XV, XVI). Унізе з ісподняга боку спадніца падшывалася "падпадолкам" з хатняга палатна шырыней каля 4-5 см або з сукна цёмнага колеру.

У суконных спадніцах, якія часцей за ўсе шыліся з падоўжных полак, верхняя частка пярэдняй полкі часам рабілася або з матэрыялу іншай якасці (напрыклад, з палатна), або з таго ж матэрыялу, але вытканага больш простым узорам і часам нават іншай расфарбоўкі. У спадніцах-"папярэчках" такая ўстаўка сустракалася толькі ў выключных выпадках (напрыклад, вёска Юндзілавічы Пружанскага раёна Брэсцкай вобласьці). Больш таго, у тых раёнах, дзе бытавалі спадніцы-"папярэчкі", нават у спадніцах з падоўжных полак устаўка іншай якасці і колеру не рабілася.

У некаторых месцах Беларусі сустракаліся спадніцы з прышытым ліфам. Ліф шыўся або з таго ж матэрыялу, што і спадніца, або (і гэта часцей) з матэрыялу іншай якасці І афарбоўкі  (часам з дарагога атласу). Сабраная ў дробныя зборкі каля ліфа такая спадніца абавязкова зашпільвалася, а не завязвалася. Ліф шыўся на падкладцы з хатняга палатна (дадатак, XVII)

Мясцовыя назвы касцюма ў цэлым і яго асобных састаўных частак часта праліваюць святло на паходжанне таго ці іншага віду адзення, на яго першапачатковае прызначэнне. На аснове тэрміналагічнага матэрыялу з пэўнай доляй верагоднасці можна гаварыць аб гісторыі адзення, аб культурных узаемасувязях народаў у далёкім мінулым. Тэрміналагічныя даныя па беларускаму паясному адзенню раскрываюць нам многа цікавага, не зафіксаванага пісьмовымі крыніцамі.

Сшытая спадніца ў беларусаў мела шмат розных назваў, адны з якіх былі вузкалакальнага распаўсюджання, іншыя вядомы амаль паўсюдна. Назва нярэдка вызначалася матэрыялам (палатно, сукно), якасцю і тэхнікай вырабу матэрыялу, з якога яна шылася, а таксама і расфарбоўкай.

Пашытае з даматканага палатна паясное адзенне паўсюдна на Беларусі называлася спадніцай. Палатняная спадніца ў залежнасці ад расфарбоўкі мела назвы: "бяляк" - зусім белая; "сінька", "самасінька", "сіняк" - афарбаваная ў сіні колер; "набойка" - з набіўной тканіны; "рабушка", "рабан", "шарачок" - з палатна, тканага ў клетку. У залежнасці ад якасці матэрыялу ўзніклі асобныя назвы паўсуконных спадніц: "палавіннік", "дрыліх", або "дрылішка".

З пранікненнем у вёску фабрычных тканін у радзе месц Магілёўскай губерні з'явіліся назвы "мультоўка", "мультаноўка". У процілегласць ім у гэтай жа губерні сталі ўжывацца назвы "саматканка", "саматканік", "парцянік", "палатнянік", у якіх адлюстравана іх "даматканае паходжанне".

Спадніцы, якія шыліся з шарсцяной або паўшарсцяной хатняга вырабу тканіны, на Беларусі называліся часцей за ўсё андаракамі. Гэта назва вядома амаль паўсюдна, за выключэннем паўночна-заходніх раёнаў. Тэрмін "андарак" большасць вучоных не без падстаў звязваюць з нямецкім словам "Unterrock" 8. У працы В. Лазінскага ёсць прамое ўказанне на нямецкае паходжанне гэтага тэрміна. Лазінскі адзначаў, што недастаткова быць знаўцам усходніх і заходніх моў, таму што вельмі часта назва матэрыялаў і сукенак непазнавальна змяняецца ў польскай мове. "Хто ж, напрыклад, лёгка адгадвае, што польскі "індэрак" гэта нямецкі "Unterrock" 9.

Найбольш верагодным будзе меркаванне, што нямецкае слова "Unterrock" пранікла і ўмацавалася ў Польшчы, а затым праз польскае асяроддзе прыйшло на Беларусь. Гэта меркаванне пацвярджаецца тым, што ў старажытных беларускіх помніках пісьменнасці, як правіла, шарсцяныя спадніцы называліся, як і ў палякаў, індэрак: "Индерак адамашки чирвоное" або "индерак бархановый, брушками лисими подшитый" 10. Можна меркаваць што "індэрак" з'яўляўся адзеннем забяспечаных класаў і служыў верхняй спадніцай, у той час як нямецкі "Unterrock" - гэта ніжняя сукенка. Ад пануючых саслоўяў, магчыма, праз краўцоў яўрэяў тэрмін "індэрак", у беларускім вымаўленні "андарак", перайшоў да простага саслоўя. He выпадкова тэрмін гэты быў засвоен для суконнай спадніцы як больш прыгожага святочнага адзення, якое, магчыма, і шылі спецыяльныя майстры, a не самі сяляне.

У XIX - пачатку XX ст. у Беларусі быў вядомы тэрмін "панёва", якім часцей называлі доўгія да пят спадніцы, сшытыя ў 4-5 полак з сукна хатняга вырабу. Панёвамі называлі сшытую спадніцу тыпу андарака ў вёсцы Новая Ёлча Брагінскага раёна 18. У I. A. Сербава адзначаецца, што жанчыны з вёсак, размешчаных па р. Пцічы (прыток Прыпяці) насілі панёвы - шарсцяныя доўгія спадніцы

Фартух

Неабходнай часткай беларускага касцюма жанчын усіх узростаў у святочныя і штодзённыя дні быў фартух.

У дастасаванні да гэтай часткі касцюма на Беларусі паўсюдна існаваў тэрмін "хвартух", aтаксама старажытны ўсходнеславянскі тэрмін "пярэднік", які да гэтага часу сустракаецца таксама паўсюдна, за выключэннем рада раёнаў паўднёва-заходняй Беларусі. Тэрмін "запон" у дастасаванні да фартуха сустракаўся на параў-нальна невялікай тэрыторыі паўднёва-ўсходняй Гомельшчыны 27.

Пры тыпалагічнай характарыстыцы фартухоў таксама перш за ўсё звяртаюць увагу на крой.

Для Беларусі характэрны палатняныя фартухі, замацаваныя на таліі з дапамогай завязак. У залежнасці ад шырыні палатна і старадаўняй народнай традыцыі яны шыліся з адной, дзвюх, дзвюх з палавінай, а часам з трох полак (карта 6). Зверху матэрыял фартуха дробна прызборваўся на вузенькім паяску часцей з гэтага ж матэрыялу, радзей на паўшарсцяной або шарсцяной "крайцы" (дадатак, XVIII, XIX, XX). Канцы паяска часта ўпрыгожваліся. Фартух надзяваўся зверху спадніцы. Верх яго хаваўся пад безрукаўку.

У канцы XIX - пачатку XX ст. фартухі, асабліва святочныя, шылі нярэдка з купленага каленкору. Шылі іх часцей за ўсе з даволі шырокай фальбонай (брыжамі) унізе. Па ўзору гэтых фартухоў шылі часам і палатняныя.

У Брэсцкай вобласці дзенідзе сустракаліся суконныя набедраныя фартухі-запаскі, якія ў адрозненне ад палатняных шыліся звычайна з адной полкі без зборак каля пояса. Суконныя фартухі сваей назвай, яркім колерам і паласатым малюнкам нагадвалі палеска-ўкраінскія тыпы.

Фартухі тыпу тунікападобнага нагрудніка з кароткімі рукавамі адзначаны крыніцамі толькі ў Суражскім павеце Віцебшчыны. Тунікападобныя палатняныя нагруднікі, якія па крою нагадвалі мужчынскія кашулі мары, мардвы, чувашоў і ўдмуртаў 28, не былі характэрны для беларускага жаночага комплексу. На нашу думку, гэты тып адзення прыйшоў на Беларусь з рускімі перасяленцамі з Калужскай губерні, дзе такія пярэднікі пад той жа назвай "шушман" былі шырока распаўсюджаны ў XIX ст.

Беларускія палатняныя фартухі па агульнаму выгляду і па крою вельмі нагадвалі латышскія, эстонскія, асабліва літоўскія і польскія, ад якіх адрозніваліся другараднымі дэталямі - характарам і расфарбоўкай арнаменту, а таксама даўжынёй і шырынёй. (У адрозненне ад польскіх даўжыня беларускіх фартухоў амаль заўсёды супадала з даўжынёй спадніцы).

Тыпалагічная блізкасць беларускіх фартухоў да фартухоў заходніх суседзяў дае падставу меркаваць аб іх паходжанні ад агульнага прататыпа.

У паўднёва-ўсходняй частцы Беларусі белыя палатняныя або з куплёных тканін фартухі заўсёды ўпрыгожваліся тканым ці вышытым арнаментам. Асабліва разнастайна аздобліваліся фартухі на Палессі. У паўночна-заходніх раёнах фартухі звычайна насілі толькі на працу, таму ўпрыгожваліся яны не так старанна.

Галаўныя ўборы

Беларускім дзяўчатам была ўласціва агульная ўсходнеславянская прычоска, пры якой валасы зачэсвалі гладка на прамы прабор і на патыліцы запляталі ў 1–2 касы. Прычым трэба адзначыць, што на большай частцы тэрыторыі Беларусі для дзяўчат не мела ніякай розніцы і значэння пляценне валасоў у 1 ці ў 2 касы. Толькі ў прыгранічных з Расіяй паветах паўночнай Беларусі (Полацкі, Верхнядзвінскі і Лепельскі) у дзяўчат пераважала прычоска ў адну касу, а на поўдні Палесся – у дзве касы. Заплеценыя ў косы валасы пакідалі звычайна свабодна звісаючымі ўздоўж спіны або абкручвалі вакол галавы ў выглядзе вянка.

Жаночыя галаўныя ўборы канца XIX– пачатку XXст. шыліся ў асноўным з фабрычных тканін з шырокім выкарыстаннем для іх аздобы стужак, тасьмы, вышыўкі. У святы дзяўчаты ў косы ўпляталі стужкі фабрычнага вырабу – «каснікі», «укоснікі», «закоснікі», «стужкі», а ў штодзённым абыходзе проста акройкі каляровай матэрыі – «плёткі», «уплёткі», «стужкі», «пахісткі». Звычайна ў касу ўпляталі па адной стужцы-касніку і толькі на Палессі па святах – адначасова па 3-5 рознакаляровых стужак. Часам касу запляталі не да канца, а пакідалі амаль напалавіну расплеценай. Відаць, гэта агульнаславянская рыса ў беларускай дзявочай прычосцы, таму што ў балгар існуе звычай таксама недаплятаць касу.       

  Мал1.

Галаўныя ўборы і прычоскі раней за ўсё падвергліся ўздзеянню гарадской моды. У пачатку XX ст. у блізка размешчаных ад гарадоў вёсках Віцебшчыны і раёнах, дзе было найбольш развіта адыходніцтва, многія дзяўчаты кос па святах не запляталі, а на гарадскі лад закручвалі валасы на патыліцы ў пучок («куклу», «куксу», «гулу») і замацоўвалі іх шпількамі або драўлянымі грэбенямі. Аднак штодзённай прычоскай і ў гэтых месцах заставалася ўсё-такі заплятанне валасоў у косы.

У цёплую пару года і ў хаце дзяўчаты не насілі ніякіх галаўных убораў. Непакрытыя валасы лічыліся ў беларусаў, як і ва ўсіх усходніх славян, адзнакай дзявоцтва. Таму такія старажытныя дзявочыя галаўныя ўборы, як вянкі, не мелі верху, а галаўныя павязкі («шырынкі», «ручнікі», «скіндачкі») у выглядзе вузкага ручніка з арнаментаванымі канцамі або налобнікам павязваліся такім чынам, што не закрывалі валасоў на макушцы. Шырыня дзявочых галаўных павязак была каля 30 см, даўжыня – 1-1,2 м. Пры павязванні яны заўжды складваліся ўдвая і завязваліся вузлом на патыліцы. У вёсцы Славань Светлагорскага раёна Гомельскай вобласці «скіндачка» рабілася звычайна з кавалка белай куплёнай тканіны, да канцоў якога прышываліся рознакаляровыя стужкі.

У сярэдзіне XIX ст. дзявочыя галаўныя павязкі былі шырока распаўсюджаны на ўсёй Беларусі, аднак к канцу ХІХ ст. амаль поўнасцю былі выцеснены хусткамі.

У Гомельскім павеце Магілёўскай губерні ў канцы XIX ст. паверх заплеценых у косы валасоў дзяўчаты насілі складзеную па дыяганалі палоскай хустку, якую завязвалі ў выглядзе вянка з вісячымі ззаду канцамі. Такім жа чынам павязвалі дзяўчаты хусткі ў канцы XIX – пачатку XX ст. і ў Клімавіцкім павеце Магілёўскай губерні. Толькі ў некаторых вёсках гэтага павета дзяўчаты ў складзеную палоскай па дыяганалі хустку ўкладалі яшчэ кавалкі кардона або лубу шырьшёй 10-15 см i памерам па аб’ёму галавы. Канцы хусткі завязвалі ззаду на вузел.

У пачатку XX ст. дзявочыя галаўныя павязкі былі распаўсюджаны толькі ў Клімавіцкім павеце Магілёўскай губерні і Бабруйскім павеце Мінскай губерні.

У вёсцы Узлогі Клімавіцкага павета Магілёўскай губерні (на мяжы з Расіяй) на святы дзяўчаты павязвалі «бахмару» (відаць, ад слова «бахрама») – нешырокую павязку з тонкага адбеленага палатна. «Бахмара» ўпрыгожвалася кругом невялічкімі кутасікамі («пуклямі») з чырвоных і чорных бумажных нітак і моцна крухмалілася. Яна складвалася па даўжыні ў два разы і завязвалася вакол галавы вузлом на патыліцы.

У канцы XIX – пачатку XX ст. у летнюю пару дзяўчаты хадзілі звычайна з непакрытай галавой. Хусткі завязвалі толькі ў час палявых работ, каб прыкрыць галаву ад сонца, на святы і ў дарогу. У такіх выпадках складзеныя па дыяганалі хусткі павязвалі пад падбародак або вакол галавы, завязваючы канцы зверху задняга касячка хусткі (рыс. 9, г). У святы яркія каляровыя хусткі павязвалі пад падбародак, пакідаючы спераду частку валасоў адкрытай. У Гродзенскай губерні да павязаных святочных хустак дзяўчаты прымацоўвалі па 2 букеты жывых або штучных кветак.

У кан. XIX – пач. XX стст. у вёску таксама ўсё шырэй і больш пачалі пранікаць стандартныя фабрычныя вырабы. Яны пачалі выцясняць мясцовыя традыцыйныя, якія ў асноўным засталіся толькі ў сцэнічных касцюмах. У сучасны момант галаўныя ўборы шырока завозяцца і з-за мяжы, разлічаныя на ўзрост тых, хто іх будзе насіць, і на сезонны перыяд. У многіх выпадках нацыянальныя рысы ў іх цяжка адрозніць.

 Брыль - летні мужчынскі галаўны ўбор беларусаў. Вырабляўся з саломы, мятліцы, лазы,  (плеценыя, летнія), з воўны (насілісь у любы час). Палі ў брыля, звычайна, шырыней каля 4-10 см., верх у выгляддзе цыліндра, вышыней 8-10 см.

Магерка - гэта сярэдневекавы мужчынскі галаўны ўбор, папулярны ў 16-19 стагодзях у Беларусі. Насіўся круглый год. 

Паясы

Пояс ў традыцыйнай культуры беларусаў з'яўляўся значным і выключна шматфункцыянальным прадметам. Ён быў неабходным кампанентам адзення, выконваў разнастайныя сімвалічныя і абрадавыя функцыі, а таксама выкарыстоўваўся ў побыце ў розных мэтах.  У традыцыйным беларускім касцюме, які ў цэлым адрозніваўся стрыманасцю і лаканічнасцю дэкору, пояса надавалася вельмі вялікае значэнне. І.А. Сербаў у этнаграфічным нарысе "Вичинские паляне" (1928 г.), прысвечаным матэрыяльнай культуры жыхароў паўднёвай часткі Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл., Адзначаў: "Пояс, відавочна. Складае неабходную частку касцюма.

Уважлівы мужчына без пояса не пераступіць парога сваёй хаты і не з'явіцца на вуліцы, а жанчыны носяць на поясе свой ​​андарак, спадніцу і фартух. Рукадзельніцы вытыркацца або плятуць паясы з каляровых нітак або выводзяць на іх розныя ўзоры - палоскі, клеткі, зорачкі і інш Лепшыя тканыя паясы адрозніваюцца прыгажосцю і незвычайнай шчыльнасцю ".

У традыцыйным касцюме пояс выконваў адразу некалькі функцый: практычную, сімвалічную, магічную, апатрапейнай (ахоўную), этычную, знакавую, эстэтычную.

Практычнае значэнне пояса відавочна - ён падтрымліваў і фіксаваў на станы вопратку. Мужчыны подпоясывает кашулю, якую насілі навыпуск. Жанчыны павязвалі поясам андарак, андарак (у некаторых месцах Палесся, Панямоння і Цэнтральнай Беларусі пояс прышываюць да андарак). Верхняя адзенне ў беларусаў нярэдка не мела зашпілек і падлогі ў запахнутом выглядзе ўтрымліваліся толькі пры дапамозе пояса, які павязвалі ў некалькі абхопаў. На паясах насілі розныя неабходныя ў побыце прыналежнасці: жанчыны - ключы, грэбень, мужчыны - нож, трубку для палення, капшук з тытунём, кочадыг (інструмент для пляцення лапцей), невялікую скураную сумачку - каліту, Шабету, - у якой захоўвалі грошы, крэмень , крэсіва, труць і іншыя неабходныя дробязі. За пояс затыкалі серп, сякера, рукавіцы і інш, калі адпраўляліся на працу.

 Не меней важнай у народным касцюме была сімвалічная роля паясы, а таксама цесна звязаныя з ёй магічная і апатрапейнай. Завязаны вакол цела чалавека пояс ўяўляў сабой круг, а замкнёнае кола, згодна з народнымі павер'ямі, перагароджваў мне шлях нячыстай сіле, абараняў ад благога вока і хвароб. Адсюль абавязковае патрабаванне падпяразвацца і шырокае ўжыванне пояса ў абраднасці. Акрамя таго, нашэнне паясы з'яўлялася этычнай нормай, асабліва для мужчын. Выходзіць з хаты, не падперазаўшыся, лічылася непрыстойным: «з'яўленне без шапкі і басанож не здзівіць іншых так, як з'яўленне без апаяскі» .

Пояс выконваў таксама ролю своеасаблівага знака, які вылучаў чалавека ў сацыяльным асяроддзі. Паясы адрозніваліся ў залежнасці ад полу, узросту, месца жыхарства і г.д. Як і ўвесь комплекс адзення ў цэлым, пояс і спосаб яго нашэння давалі інфармацыю аб тым, з якой мясцовасці адбываецца чалавек. У розных раёнах Беларусі пояс завязвалі па-рознаму - спераду, ззаду, збоку (злева або справа) альбо такім чынам, каб канцы спускаліся ўздоўж ног з двух бакоў. Спосаб повязывания нярэдка паказваў на сямейнае становішча - пасля вяселля ён мог змяняцца. Так, напрыклад, у вёсцы Войштовичи Валожынскага р-на Мінскай вобл. хлопцы да жаніцьбы і дзяўчаты да замужжа завязвалі пояс злева, а пасля шлюбу - справа  мал. 3.

Мал. 5 Мужчына ў традыцыйным касцюме

У вёсцы Рагозна Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл. дзяўчыны і халастыя хлопцы завязвалі пояс злева, замужнія жанчыны - справа, а жанатыя мужчыны - пасярэдзіне 4. Дзеці і моладзь традыцыйна насілі больш вузкія і сціплыя па дэкору паясы, чым дарослыя. Так, у вёсцы Чырвоны Бор Бярэзінскага р-на Мінскай вобл. шырокія ўзорныя паясы павязвалі толькі пажылыя мужчыны, а хлопцы і падлеткі насілі вузкія простыя паяскі мал. 5. У некаторых месцах шырокія яркія паясы насілі жанатыя мужчыны, а маладыя хлопцы - вузкія паясы кволых кветак 6. Розніца паміж мужчынскімі і жаночымі паясамі заключалася ў тым, што жаночыя звычайна былі больш вузкімі.

Мал. 6  Дзяўчына ў традыцыйным косцюме

У  вёсцы Рагозна мужчыны і жанчыны па-рознаму завязвалі вузел на поясе, які называўся тут "мазоль". "Бабская мазоль" завязвалася такім чынам, што кароткія канцы пояса тырчалі ў розныя бакі, "мужчынски мазоль" быў плоскім 4. У цэлым асаблівасці ўжывання паясоў былі абумоўлены мясцовымі традыцыямі і маглі значна адрознівацца нават у суседніх раёнах.

Мал. 7  Андарак зпрышытым поясам

Акрамя ўсяго іншага, пояс быў упрыгожваннем, надаваў гарнітурных комплексу завершанасць, цэласнасць. Часта ён з'яўляўся адзіным дэкаратыўным элементам - асабліва ў мужчынскім адзенні, якая была стрыманай па каларыту (пераважалі белы, шэры, карычневы колеру) і не так багата арнаментаваныя, як жаночая. Пояс ў такім выпадку станавіўся акцэнтам, яркім каляровым плямай у касцюме. І.А. Сербаў, характарызуючы вопратку беларусаў-палешукоў, адзначаў: "Пояс у палешукоў служыць лепшым упрыгожваннем, таму ён надзвычай разнастайны ў сваіх узорах і канчаецца пышнымі Кутас або махрамі» мал. 7.

Мал. 8 Паясы – ткацтва  на дошчачках

Паясы, якія ўжываліся ў народным строі на тэрыторыі Беларусі, у асноўным былі самаробнымі - тканымі або плеценымі. Яны отличалиcь вялікім разнастайнасцю: для кожнага рэгіёну, а часам і невялікага арэала былі характэрныя свае непаўторныя спосабы дэкору. У якасці матэрыялу выкарыстоўваліся воўну і лён. Найбольш характэрны колер нітак - чырвоны, але ў узорных паясах шырока ўжываліся таксама зялёны, сіні, белы, жоўты, фіялетавы, чорны колеру. Аднатонныя і паласатыя паясы былі распаўсюджаныя ў паўднёвай частцы Беларусі; вырабы з ромба-геаметрычным арнаментам існавалі практычна на ўсёй тэрыторыі. Канцы паясоў звычайна ўпрыгожваліся махрамі або разнастайнымі па форме пэндзлямі ("кицицами").

Мал. 9 Паясы– ткацтва  на дошчачках

З пачатку XX стагоддзя пояс як неабходная частка касцюма паступова пачынае выходзіць з ужывання. У жаночым касцюме гэта адбылося раней, так як спадніцы фіксаваліся на станы пры дапамозе завязак і практычная неабходнасць у поясе адпала. Мужчыны (асабліва пажылыя) захоўвалі звычай падпяразвацца даўжэй. Але пад уплывам гарадской моды да сярэдзіны XX стагоддзя кашулю сталі насіць запраўленай ў штаны, а пояс замянілі пакупным рамянём. Тым не менш, роля паясы як сімвалічнага падарунку і абрадавай рэчы яшчэ доўга захоўвалася.

Мал. 10  Пояс – пляценне на сцяне

Пояс, які меў выгляд паласы, стужкі, сімвалізаваў дарогу, у першую чаргу - жыццёвы шлях. Акрамя таго, як дарога злучае розныя месцы, так і пояс адлюстроўваў сімвалічную сувязь паміж рознымі з'явамі, прадметамі і людзьмі. Поясам можна было звязаць рэчы - не толькі ў прамым, але і ў пераносным сэнсе. Сімволіка ж завязанага паясы супадала з сімволікай круга - ён абараняў, абараняў ад неспрыяльнага ўздзеяння. Адпаведна пояс набываў і значэнне мяжы, якая падзяляе сваё і чужое, добрае і злое, чыстае і нячыстае. А развязаны пояс абазначаў разрыў мяжы або пераход праз яе.

Шматстайная сімволіка пояса абумовіла тую важную ролю, якую ён гуляў ва ўсіх абрадах жыццёвага цыклу беларусаў.

  У радзільных рытуалах выкарыстанне пояса было накіравана на палягчэнне працэсу родаў. Парадзіха расьпяразваецца 8; ў выпадку цяжкіх родаў на падлозе рассцілаўся чырвоны пояс, праз які яна павінна была пераступіць 9. Гэта сімвалічнае пераадоленне мяжы паміж светамі павінна было дапамагчы немаўляці з'явіцца на святло. Новрожденного ўпершыню подпоясывает пасля хрышчэння, што азначала яго аддзяленне ад іншага свету і ўваходжанне ў свет людзей. Першы паясок ў падарунак дзіцяці прыносіла бабка-павітуха, якая прымала роды мал. 10, 11.

Мал. 11  Пояс – дыяганальнае пляценне

Пояс з'яўляўся важным атрыбутам вясельнага абраду. Вяселле - стварэнне сям'і, аб'яднанне двух людзей, а таксама роду жаніха і роду нявесты, таму пояс як магічная злучная рэч шырока выкарыстоўваўся на розных этапах абраду. Акрамя таго, у гэтым выпадку ён сімвалізаваў таксама жыццёвую сілу і ўрадлівасць. Нявеста дарыла паясы жаніху і свату на запоинахмал.12, што азначала згоду на шлюб; пояс клалі на ручнік, на якім стаялі маладыя падчас вянчання  мал. 12, 13; маці жаніха сустракала маладых з пірагом і поясам мал. 12. Асаблівая роля паясы падкрэслівалася і ў вясельных песнях "Свенчали Ганнульку, свенчали,  шаўковых паясоў звязалі; А ні нажом яго разрэзаць,  рукамі не можна разарваць . Так ім ужо век векаваць" мал. 14.

Мал. 13 Пояс - браннае ткацтва  на ніту

Часам значэнне пояса ў вясельным абрадзе дадаткова падкрэслівалася асаблівай арнаментыкай: напрыклад, у Ганцавіцкім раёне Брэсцкай вобласці ўзор, які спецыяльна вытыркацца на вясельных паясах, назвывался "неразрыўны хрэшчык" (непарыўны крыжык) мал. 15.

Падчас сватаўства і вяселля паясы з'яўляліся аднымі з абавязковых падарункаў - як з боку нявесты жаніху і яго родным, так і з боку жаніха - нявесце і яе сям'і. Нявеста акрамя гэтага адорвала паясамі сватоў, дружек, музыкаў і іншых удзельнікаў абраду. Прывядзём тут фрагмент апісання вяселля ў Гродзенскім павеце Гродзенскай вуснаў.: "... Пры ўваходзе  ў хату нявесты, перад ёю замятаюць падлогу, за што яна кідае пояс; затым хто-небудзь запаліць лучыну і на яе маладая кідае іншы пояс, трэці пояс яна кідае таму, хто прынёс яечню; чацвёрты - таму, хто падрыхтаваў ложак "мал. 12.

Мал. 14 Пояс - браннае ткацтва  на ніту

Натуральна, што беларускі імкнуліся нарыхтаваць для вяселля як мага большую колькасць паясоў - "маладая раздае каля ста паяскоў, таму дзяўчыны з 9-12 гадоў пачынаюць ткаць іх" мал. 16. І зараз у беларускіх вёсках можна сустрэць старых жанчын, якія, застаўшыся незамужнімі, захоўваюць цэлыя клубкі паясоў, прыгатаваных да вяселля. Пасля вянчання маладая пакідала пояса ў тых месцах, ад якіх чакала дастатку: каб было шмат хлеба, пояс вешаўся ў свірне, жывёлы - у хляве, маёмасці - на скрынях. У вёсцы Навасёлкі Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці куфар абвязваюць поясам з адмысловым узорам "у ключ" мал. 17. Маладая таксама пакідала пояс на печы, якая была цэнтрам жылля, на зрубе калодзежа; павязвала поясам венік, якім упершыню падмятала хату ў доме мужа. У гэтым выпадку пояс станавіўся сімвалічнай ахвярай духам новага месца жыхарства. Варта адзначыць, што ў Беларусі існаваў таксама звычай ахвяраваць паясы царквы ці касцёла.

Мал.. 16 Поясы, якія ткалі да вяселля

Пояс прысутнічаў і ў пахавальным абрадзе: у гэтым выпадку яго роля заключалася ва ўсталяванні сімвалічнай сувязі паміж светам людзей і замагільным светам. Пояс абавязкова павязвалі памерламу; яго клалі папярок труны 8, прывязвалі замест павадоў каня, які вёз труну на могілках мал. 12, 18.

Мал.17  Лыжки, звязанные поясам

Выкарыстанне пояса ў ролі магічнай рэчы прысутнічала і ў шэрагу іншых звычаяў і абрадаў: звязванне парамі якіх-небудзь аднародных прадметаў у напярэдадні новага года, каб усе хатнія жывёлы "парыліся" мал. 19, кіданне паясы пад ногі быдлу пры першым выгане ў поле, каб ён трымаўся разам і не разбегаліся мал. 20. У Гомельскім павеце Магілёўскай губерні ў канцы XIX ст. на Юр'еў дзень існаваў звычай "юриться" - дзяўчаты ішлі ў лес ці ў поле, пад бярозай рыхтавалі яечню, у гэты час дзяўчаты выбіралі сабе сяброўку на цэлы год і мяняліся з ёй паясамі і хусткамі, пасля чаго казалі "Мы з ёй поюрились".

Мал. 18 Поясы - ручкімда сумачак

Пояс выкарыстоўваўся таксама ў варожбах, любоўнай магіі. Працэс подпоясывания часта згадваецца ў замовах ад хвароб і спалоху, напрыклад "маці нарадзіла, зарой падперазаўшыся, ўсіх яго ворагаў патаптала ..." мал. 22.Акрамя таго, у традыцыйным побыце беларусаў пояс знаходзіў самае разнастайнае прымяненне. Доўгія тканыя і плеценыя паясы выкарыстоўваліся ў якасці "сповивачей" для немаўлятаў. Гэтая традыцыя захоўвалася доўга - так, у Бярэзінскім раёне Мінскай вобласці спелянатага дзяцей павязвалі поясам яшчэ ў 1960-я гг..

Простыя аднакаляровыя (чорныя, белыя, зрэдку чырвоныя) вузкія паяскі, вытканыя на дошчачках, выкарыстоўваліся ў якасці аборы на лапці. У вёсцы Пяршаі Валожынскага раёна Мінскай вобл. ў пачатку XX ст. ткалі "коснички" - кароткія вузкія паяскі, якія жанчыны павязвалі вакол галавы, а дзяўчаты ўпляталі ў косы, завязваючы на канцах бантам 3.

Вузкія паясы ўжываліся замест вяровачнай подвязи там, дзе гэта было неабходна: імі абвязвалі збаны, прывязвалі да кошыках, падвешвалі на іх калыскі для немаўлят. Нават у пачатку XXI ст. старыя жанчыны ў Ганцавіцкім раёне Брэсцкай вобл. прывязвалі тканыя ўзорныя паяскі да палатнянай "торбачка" (сумачкі), з якімі хадзілі па хлеб мал. 18. У Гарадзенскай вобласці з узорных паясоў выраблялі дываны.

Паясы знаходзілі прымяненне і ў народных гульнях. Напрыклад, у Горацкім раёне Магілёўскай вобласці існавала гульня пад назвай "выбіваламі": хлопец браў пояс, падыходзіў да дзяўчыны, якая яму падабалася, і біў яе поясам, пасля чаго яны разам ішлі гуляць . У Бярэзінскім раёне Мінскай вобласці падчас гульні хлопец даваў канец пояса дзяўчыне, а яна абмотваюць яго вакол сябе . Акрамя таго, пояс выкарыстоўвалі ў якасці вяровачкі, праз якую скакалі.У цяперашні час ўзорыстыя паясы, выкананыя ў традыцыйных тэхніках пляцення і ткацтва, шырока выкарыстоўваюцца ў сцэнічным і цырыманіяльным касцюме. Іх вырабам працягваюць займацца народныя майстры, прадпрыемствы мастацкіх промыслаў, аматары традыцыйнай культуры. Пояс з'яўляецца адным з самых папулярных сучасных беларускіх сувеніраў.